Astaamaha Keligitaliska & Hadraawi

Soddon sanno kadib burburkii Kacaanka, weli waxa xooggan damaca ay siyaasiyiin badani ku doonayaan, qaarkoodna ay isku dayeenba, inay afduubaan doonista shacabka, iyaga oo ku dayana Macallinkoodii Weynaa.

Halkan waxaan kuugu soo gudbinayaa toban astaamood, oo uu leeyahay hoggaamiyaha kelitaliska ahi, kuwaas oo aan kala soo baxay maansooyinka Hadraawi.

1. Sharcijebinta

Astaanka koowaad ee lagu garto keligii talisku waa inuu ka tallaabsado sharcigii ay ummaddu ku heshiisay, taas beddelkeedana uu jeebkiisa kala soo baxo xeerar isaga u gaar ah, oo laaluush, jujuub iyo hanjabaad lagu meelmariyo.

“Nin hadduu go’aankiyo sharciga gawrac ugu jiido

Hadba goondhabaaliyo hadduu gooddi furan keeno

Gacalnimo hal loo yidhi hadduu gubasho sii beero

Guudaan haddii uu ku liqo ereyga geedeysan

Runta wuxu u guulguulayaa way gundheer tahaye.”

—Gudgude

2. Wacyidiidka

Kelitalisku maaddaama wax kasta oo uu ku kacayaa ay gurracan yihiin, si aan loo fahmin falaadkiisa, wacyiga iyo ogaalka bulshada ayuu burburiyaa. Wuxuu dadweynaha ka dhigaa kuwo marinhabaabsan oo been, jahli iyo borobagaando ku nool.

“Dhamme Maxamed Xaashow

Ina Xaashi Dhamacow

Dhahar waa ninkiisii,

Garashadu dhibtiisiyo

Dhaawaciisa weeyaan,

Dhalanteedka beentiyo

Dhaymihiisu waa faan.

—Dhahar

***

“Duqu wuxu jeclaan laa

Midho daray had iyo jeer

Duuduub in lagu liqo,

Waxse aanu kuba darin

In la yidhi ha laga dayo

Dirxi inu ku hoos jiro.”

—Isa-sudhan

3. Rakaabxumada

Hoggaamiyaha kelitaliska ahi ma jecla inuu geyiga iyo golihiisa xukuumadda midna ku arko qof ka garasho dheer, ka magac weyn, ka sooyaal wanaagsan, ka sumcad badan, ama ka talo wanaagsan. Wuxuu jecel yahay qofka keliya ee ay bulshadu aragtaa inuu isaga noqdo, sidaa darteed, ayuu u urursadaa geedgaabka iyo garanwaaga, oo uu galoolkana ula dagaalamaa.

“Gaaraayucuuntiyo shinnida gurucya dhaadheerta

Giiryaalayaashiyo fulaa laguma guuraanka

Gumarta iyo maajeenta iyo geedxunkiyo tuugga

Gungunnaafka iyo maarta iyo gocorka aan quudhin

Kun ninoo guraangura hadduu goob isugu keeno

Guufkiyo haddii hooda iyo giniga loo qaybsho

Dadka kale intii gudan haddii gararka loo jiido”

—Gudgude

4. Doorashadiidka

Qaabka uu doono ha ku fuulo kelitalisku xukunka e, dhegihiisu waxay ugu neceb yihiin inay maqlaan kursiga ka kac, ama doorasho qabo. Si kasta oo uu doorasho u diidi karo wuu sameeyaa, xataa haddii uu qaranku ku burburayo. Wuxuu iska-dhaadhiciyaa inuu yahay qofkii ugu mudnaa ee kursigan fuulay, cid kale oo uu dalka ku aamminaana aanay jirin; mucaaridkiisana wuxuu ku shaanbadeeyaa qarandumisnimo.

“Doorashadu mar weeyaan

Nin la doortay baan ahay

Sidii baan u doorrahay

Doorashoo dhan waan xidhay

Dabadayna lama furo

Haddii kale dab baa kici,

Immikana digtoonoow

Dib u jeesta oo taga

Ka su’aal ka keenow

Magacaaga ii sheeg

Amar diiddo weeyoo

Anti baan ku qorayaa”

***

“Dhallinyariyo waayeel

Dhabba aan u hadallee

Haddaan dhigo xilkaan sido

Yaa u dhiibanaysaan?”

—Isa-sudhan

5. Guulwadayaasha

Astaanta ugu weyn ee kelitaliska lagu gartaa waa abuurista guulwadayaasha iyo nacamleeyayaasha. Dadweynaha wuxuu ka dhigaa shinbiro u heesa, golayaasha xukuumaddana golayaal u sacabiya. Ma arki karo kelitalisku qof barbartaagan oo la taliya, balse wuxuu jantaa qofka gadaashiisa taagan, ee durbaanka u tuma.

“Xaajadu markay gobo’da iyo gawda culus joogto

Keligii nin gaashaantay wuu gola-ka-fuulaaye

Gadaashiisa uun baa durbaan laga garaacaaye

Labadiisa geesood ma jiro ruux ku gelayaaye

Arrin lalama guulee warkuu gura yidhaahdaqye

Dadka wuxu u gacan haadiyaa qof iyo gaarkiise.”

—Gudgude

6. Mudandilka

Hoggaamiyaha kelitaliska ahi marka uu sharciga jebiyo, doorashada diido, wacyiga la dagaalamo, waxa soo baxa dad haldoor ah oo ka hor yimaadda. Haddaba si uu dadkaas u aamusiiyo wuxuu isku dayaa inuu qaar iska laaluusho, qaarna xidho, halka uu qaar kalena dilo. Wuxuu toos ugu dhaqmaa maahmaahdii ahayd ‘waysha gawrac, dibigu ha ku quustee.’

“Sow duruustu maahayn

Mudankiyo haldoorkiyo

Marka geesi laga dilo

Dadku inay fadhiistaan?”

***

“Duqu wuxuu u haystaa

Dilku inu qardhaas yahay

Dulmi lagu adkayn karo.”

—Isa-sudhan

7. Indhasarcaadka

Hogaamiyaha kelitaliska ahi si uu u marinhabaabiyo dadweynaha wuxuu ku mashquuliyaa xuska taariikhaha, dhisiddda taallooyinka, tumista madaddaalada iyo taagisga mashruucyo aan cidi dheefsan. Isaga oo ka hadlaya sidii loo buunbuunin jiray 21 Oktoobbar wuxuu yidhi Hadraawi:

“Dhugucdada xajiinta leh

Waxa loo dhab dhabayaa

Toddobaatan iyo dhowr

Ama boqol dharaarood

Ama tiro wax sii dheer

Nafta loogu dhibayaa

Dadka loogu dhacayaa

Dhaxan loogu joogaa

Dhafar iyo hurdo la’aan

Dibad loogu dhaxayaa

Dalka oo dhan nuurkiyo

Dharka loogu xidhayaa

Dhaanto loogu tumayaa

Dhaldhalaalka beenta ah

Ayaan dhuux ka hoosayn,

Dheeha muuqa guudkaa

Nuxur looga dhigayaa

Hadii ay dhabeel tahay

Dadka lihi ku dhaataan

Wuxuu dheefa lagu qabo

Dhag dhag iyo durbaan iyo

Dharba looma baahdeen.”

—Jiitama

8. Keligiicunka

Keligiitelisku naftiisa ayuu xoreeyaa, dadkana addoomo ayuu ka dhigaa; naftiisa ayuu hodmiyaa, dadkana sabool ayuu ka dhigaa; naftiisa ayuu geesiyeeyaa, dadkana fulay ayuu ka dhigaa.

“Ninkii ballankaaga qaaday

Ka baaqday xilkaad u dhiibtay

Ka baydhay ujeedadaada

Ku boobay adoo sabool ah

Ku wiirsaday baaba’aaga

Adoo bogan waayey taada

Ninkii u buseelay raaxo

Huwaday bulbushii libaaxa

Buruudkiyo shaashka qaatay

U booday cirkaa dusheenna

Bilkeeday laboontidiisa

Buurtuu koray waarin mayso.

—Bulsho

***

“Dalku lacag ma haystee

Shilimada ka soo baxa

Qof haddaan la wada siin

Qiyaash maashka ugu weyn

Miyey qaybsamaysaa?

Haddii laysku wada dilo

Hadhow yaa mas’uul ka ah?”

—Isa-sudhan

***

“Ma bishii la dhuuntee

Sida eeri dhabankii

Dhabbadiyo jidaashiyo

Lagu jiitay dhoofkee

Dalka laga dhuyaalaa.”

—Jiitama

9. Awrkiraalanimada

Sida aynu hore u soo sheegnay kelitalisku waa qof dantiisa gaarka ah u nool, kursigana xoog ku jooga, sidaa darteed maaddaama aanu taageero gudaha ah haysan, mar kasta wuxuu ku tiirsadaa gacmo shisheeye, oo xukunka ku ilaaliya.

“Duqu wuxu ka marag kacay

Danni horeba loo qabey

In dorraad gumaystuhu

Dusha sare ka raran jirey.”

—Isa-sudhan

***

“Ma bishii dhabcaalkiyo

Dhaar jiidhka fuleyga ah

Dharaarmaalka tuugga ah

Nin gumeysi dhaansado

Taladii u dhiibtaa?”

—Jiitama

10. Raadxumada

Dulmiga, qaybinta iyo ciilka uu hoggaamiyaha kelitaliska ahi muddada dheer shidaalinayay marka uu qarxo, waxa ka dhasha burbur aan laga soo waaqsannin.

“Ma bishii laf dhabarkiyo

Afarteeda kala dhigan

Udubkiyo dhigtiisii

Dhoomihii is celin jirey

Dhaayihii is tebi jirey

Gacal wada dhaqnaan jirey

Hilbihii is wada dhalay

Dab dhexdooda gelisee

Dadku kala dhaqaaqaa.”

***

“Dhinbilaha i shidayaa

Dhiciddaada maahee

Dhulluxaad abuurtiyo

Dhidhkaad reebtay baa badan

Dhiilladaydu waa taas.”

—Jiitama

WQ: Cali Ileeye